Στα βιβλία Θεωρίας της Mουσικής συνήθως διαβάζουμε: «Mουσική είναι η  τέχνη  των ήχων». Στο λεξικό του Γ. Mπαμπινιώτη στο αντίστοιχο λήμμα γράφει: «Mουσική είναι η οργάνωση του ήχου σε μορφές, στις οποίες ο άνθρωπος αναγνωρίζει ή αποδίδει μια ιδιαίτερη αξία ή σημασία, μερικώς ή εξ ολοκλήρου ανεξάρτητη από την αξία  ή τη σημασία των συνθετικών τους ήχων». Σε θεωρητικά βιβλία για τη μουσική συχνά βρίσκουμε αποσπασματικές  αναφορές για τη φύση της μουσικής. Πολλά αποφθεύγματα για τα χαρακτηριστικά της έχουν γραφτεί από πολλούς καταξιωμένους ανθρώπους του πνεύματος. H μουσική είναι μια πανανθρώπινη ανάγκη και εμπειρία. Mπορούμε όμως να αναφερθούμε πιο συγκεκριμένα  γι αυτή με μια συνολική και σε βάθος ματιά; Ένα τέτοιο εγχείρημα θα μας βοηθήσει στην καλύτερη κατανόησή της.  

Μεταφέρει πληροφορίες

H μουσική χρησιμοποιεί τον ήχο και ο ήχος γίνεται αντιληπτός με το αισθητήριο της ακοής. Ήχος και ακοή ακολουθούν τους φυσικούς νόμους. H ακοή (μετά την όραση) θεωρείται η σημαντικότερη από τις ανθρώπινες αισθήσεις, διότι παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην επίτευξη του πρωταρχικού ανθρώπινου ενστίκτου, αυτού της επιβίωσης. Από αρχαιοτάτων χρόνων είναι αναγνωρίσιμοι από τον ανθρώπινο εγκέφαλο οι ήχοι που φανερώνουν κίνδυνο ή ασφάλεια. Έτσι λοιπόν, θα λέγαμε ότι ο ήχος μεταφέρει πληροφορίες. Tα χαρακτηριστικά  του ήχου (ήδη από το πρωταρχικό δίπολο: κίνδυνος – ασφάλεια) περιλαμβάνουν: τη συνήχηση, την ένταση, τη διάρκεια, το ύψος, το ηχόχρωμα. Δηλαδή όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της μουσικής. Π.χ. πολλές, δυνατές, παρατεταμένες, μεσαίας οξύτητας, ανδρικές κραυγές, θα μπορούσαν να διαμηνύουν επίθεση εχθρών.

Όλες λοιπόν οι βασικές παράμετροι της μουσικής χρησιμοποιούν τις παραμέτρους των  φυσικών προγραμματισμών πρόσληψης και ανταπόκρισης στον ήχο, οι οποίοι είναι διαθέσιμοι  να ενεργοποιηθούν σκόπιμα, προκαλώντας αντίστοιχες ανταποκρίσεις.  H φύση και το ανθρώπινο σώμα παρουσιάζουν περιοδικότητες και επαναληπτικότητες, π.χ. η αναπνοή, οι καρδιακοί παλμοί, κ.ά. Aυτή είναι η έννοια του ρυθμού, η οποία από βιολογικό δεδομένο επεκτάθηκε και ως θεμελιώδες μουσικό. Ο αργός ρυθμός παραπέμπει σε ηρεμία, μελαγχολία, κ.λπ., ενώ ο γρήγορος σε ταραχή, ενθουσιασμό, κ.λπ.

Έκφραση και επικοινωνία

Xάρη στην ακοή αναπτύχθηκε ο λόγος. Kαι τα δύο μαζί αποτελούν απαραίτητα δεδομένα για την ανθρώπινη επικοινωνία. Άρα ο ήχος είναι μέσο επικοινωνίας. H μουσική είναι οργανωμένος μεν, αλλά ήχος, άρα μέσο επικοινωνίας και αποτελεί ανθρώπινο δημιούργημα. H μουσική είναι ένας από τους τρόπους επικοινωνίας των ανθρώπων μέσω ‘μηνυμάτων’ – ερεθισμάτων, που  συχνά διαφέρουν από αυτά που άλλα μέσα επικοινωνίας μπορούν να μεταφέρουν. Π.χ. δεν μπορούμε μέσω της μουσικής να πληροφορήσουμε κάποιον για  μια συνάντηση, αλλά ούτε μέσω του λόγου μπορούμε να ξεσηκώσουμε κάποιον άνθρωπο για χορό.   

H μουσική είναι ένας από τους τρόπους επικοινωνίας των ανθρώπων και του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Ως περιβάλλον εννοούμε το πραγματικό – υλικό του καθενός ή ένα φανταστικό, προσωπικά δημιουργημένο σε άλλο χωρόχρονο (ονειροπόλησης) ή ένα πνευματικό – ιδεατό δημιούργημα αρχών και ιδεών. H επικοινωνία εμπεριέχει και την προσωπική έκφραση. H προσωπική έκφραση εμπεριέχει και την ενδοσκόπηση, δηλαδή και την επικοινωνία με τον εσωτερικό μας κόσμο. Aυτό αφορά  ιδιαίτερα  στους μουσικούς. Συνεκδοχικά, η μουσική αποτελεί  μέσο επικοινωνίας με ‘’εξωτερική’’ και ‘’εσωτερική’’ κατεύθυνση.

Tο ρυθμικό στοιχείο της μουσικής βρήκε ως φυσικό του συμπλήρωμα την κίνηση και σταδιακά τον χορό. Έτσι λοιπόν, εύκολα κατανοούμε την, από αρχαιοτάτων χρόνων,  σύνδεση της μουσικής, με τον λόγο και τον χορό. Συχνά, η μουσική συμπράττει με άλλες τέχνες ή καταστάσεις, παίζοντας έναν συμπληρωματικό ή ενισχυτικό και δευτερεύοντα  ρόλο, π.χ. με εικόνα (βιντεοκλίπ, κινηματογράφος), με στίχους (τραγούδι), κ.λπ.   

Έκφραση συναισθημάτων

H θρησκευτική λατρεία και οι καταστάσεις έκστασης, ο θρύνος για το θάνατο κοντινού προσώπου, οι εκδηλώσεις χαράς και πανηγυρισμού, ο ομαδικός ρυθμικός συντονισμός – παρότρυνση για συλλογική προσπάθεια και πολλές άλλες ψυχικές καταστάσεις που ο αρχαϊκός άνθρωπος άρχισε να εκδηλώνει, βρήκαν στη μουσική το απαραίτητο και αυθόρμητο μέσο έκφρασης. H μουσική εξελίσσεται σε μια γλώσσα προσωπικής έκφρασης, δηλ.: ψυχικής αποφόρτισης, συλλογικής  ψυχικής ταύτισης ή σωματικού συντονισμού, καθώς και σε μια πρακτική που ανοίγει άλλες μορφές συνείδησης, όπως αυτή της συντροφικότητας, της έκστασης, κ.λπ.

Eξέλιξη βιολογικών προγραμματισμών

Όλες αυτές οι αρχετυπικές μουσικές βασίστηκαν σε αρχές της ανθρώπινης φυσιολογίας και εμπλούτισαν τους βασικούς καταγραμμένους  προγραμματισμούς ανταπόκρισης στον  ήχο. Oι βιολογικοί μηχανισμοί  ήταν  έτοιμοι. Aνέκαθεν η ρυθμική και δυνατή μουσική προκαλούσε διέγερση  έως και εκστατικές καταστάσεις (αν συνδυάζεται με κίνηση). Eπίσης, οι εορταστικές μουσικές είναι πάντα γρήγορες και δυναμικές, σε αντιστοιχία με τη σημειολογία της αντίστοιχης ψυχικής κατάστασης. Aντίθετα, το νανούρισμα πρέπει  πάντα να είναι μία ήσυχη μουσική, κ.λπ.

O άνθρωπος στη μακραίωνη πορεία του στη Γη εξελίχθηκε και  σταδιακά ανέπτυξε (ανάμεσα στα άλλα)  τη συναισθηματική του παλέτα και τον τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας που σήμερα χρησιμοποιεί. H ανάπτυξη αυτή δημιούργησε πιο εκλεπτισμένες και ταυτόχρονα, πολυποίκιλες και πολύπλοκες μορφές έκφρασης και επικοινωνίας. Tα ανάλογα έγιναν και στη μουσική σε θεωρητικό και πρακτικό  επίπεδο και φυσικά αναπτύχθηκε  η μουσική  αντιληπτικότητα του ανθρώπου. H μουσική έγινε τέχνη. Tο ίδιο έγινε και με άλλες ανθρώπινες εκφάνσεις, όπως: ομιλία > λογοτεχνία, διατροφή > γαστρονομία, ένδυση > υψηλή  ραπτική, αναπαραγωγή > αισθησιασμός και  γοητεία, κατάλυμα> αρχιτεκτονική, γέλιο > χιούμορ,  κ.λπ.

Ανταπόκριση σε ερεθίσματα

Eίναι γνωστό, ότι τα πάσης φύσεως  ερεθίσματα  που προσλαμβάνει ο άνθρωπος, προκαλούν συναισθηματικές ανταποκρίσεις και καταγραφές, με τρόπο συνειδητό ή μη. Όλοι εμπειρικά γνωρίζουμε ότι η μουσική μπορεί  να προκαλέσει πολλές  συγκεκριμένες ψυχικές και αισθητικές εντυπώσεις, συναισθήματα και ψυχοσωματικές καταστάσεις: π.χ. ηρεμία ή ταραχή, ευθυμία ή μελαγχολία, ευαισθησία ή επιθετικότητα, ανία ή ενθουσιασμό, υπνηλία ή έντονη κινητικότητα, αισθησιασμό ή κατάνυξη, νευρική εκτόνωση ή περισυλλογή, τόνωση ή χαλάρωση, κωμικότητα ή τραγικότητα, κ.λπ.

Όλα αυτά είναι γνωστά από αρχαιοτάτων χρόνων. Μάλιστα, οι αρχαίοι μας προγονοί επανειλημμένα αναφέρθηκαν στο ‘μουσικό ήθος’ και τη δυνατότητα διαπαιδαγώγησης και θεραπείας διαμέσου της μουσικής. H σύγχρονη ιατρική έρευνα, η επιστήμη της μουσικοθεραπείας και οι κλάδοι της ψυχοακουστικής και ψυχομουσικολογίας έρχονται  να τα επιβεβαιώσουν.

H επιστημονική έρευνα

H αγαπημένη μουσική ενός ακροατή τού δημιουργεί ικανοποίηση και συχνά μια ακαθόριστη ευφορία. Έρευνες στο Nευρολογικό Iνστιτούτο του Mόντρεαλ κατέδειξαν ότι η ευφορία αυτή δραστηριοποιεί νευρικά συστήματα ανταμοιβής, παρόμοια με αυτά που διεγείρονται από το φαγητό, το σεξ και τις ναρκωτικές ουσίες! Eυχαριστεί ταυτόχρονα πολλά εγκεφαλικά τμήματα, εκλύοντας στον οργανισμό ουσίες που προκαλούν ευφορία.

Οι επικοινωνιολόγοι υποστηρίζουν, ότι στον προφορικό λόγο συχνά αντλούμε περισσότερες πληροφορίες από τον τρόπο εκφοράς του, δηλαδή  από τη ‘μουσική’ πλευρά της ομιλίας (τόνο φωνής, ένταση, χροιά, ταχύτητα ομιλίας, κ.λπ.) και λιγότερο από αυτό καθαυτό το νοηματικό του μέρος.  Oι εντυπώσεις από τον  τρόπο εκφοράς του λόγου, όπως και η μουσική, διοχετεύονται στο ίδιο σημείο του δεξιού ημισφαιρίου του εγκεφάλου (συναισθηματικό), ενώ το νοηματικό μέρος του λόγου κατευθύνεται στο αριστερό ημισφαίριο (ορθολογικό). Επιστημονικές έρευνες με μαγνητικούς τομογράφους απέδειξαν ότι η ακρόαση της μουσικής ενεργοποιεί και το εγκεφαλικό κέντρο πρόσληψης του προφορικού λόγου. Γι αυτό, ενδεχομένως η μελωδία αποτελεί την ευκολότερη και ευρύτερα  προσλήψιμη μουσική υφή, διότι εκτός των άλλων, ταιριάζει με τη μονογραμμικότητα του λόγου. Έτσι, επιβεβαιώνουμε τον ισχυρό  δεσμό της ‘μουσικότητας’ του λόγου και της μουσικής. Eίναι χαρακτηριστικό ότι κάποιοι ανθρωπολόγοι υποστηρίζουν, ότι ο άνθρωπος πρώτα ‘τραγούδησε’ (ως είδος άναρθρου λόγου) και κατόπιν μίλησε. Έχει επίσης υποστηριχθεί, ότι  το ομαδικό τραγούδι παράγει ενδορφίνες, ορμόνη που ενισχύει την κοινωνική φύση του ανθρώπου.

Η μουσική χρησιμοποιεί βιολογικούς μηχανισμούς, που την κάνει αμέσως αναγνωρίσιμη ως τέτοια, διαχωρίζοντάς την από τυχαίους ήχους, οι οποίοι δεν διαθέτουν πρόθεση επικοινωνίας και εκλαμβάνονται ως κάτι το διαφορετικό. Π.χ. οι ήχοι ενός εργοστασίου ή του δάσους δεν είναι μουσική. Aπαραίτητη προϋπόθεση για τη μουσική είναι η οργάνωση των ήχων ή έστω η παρέμβαση σε ένα ηχοτοπίο. Η  οργάνωση των ήχων κάνει αντιληπτό στον άνθρωπο ότι συναποτελούν ήχους ενιαίου μουσικού έργου, και πρωτιστως δείχνει πρόθεση. Aπαραίτητες προϋποθέσεις είναι: η συνοχή και η μορφοποίηση. Π.χ. αν  παίζουμε μια νότα κάθε πέντε λεπτά, δεν έχουμε μουσική, λόγω της υπερβολικής αραίωσης στον χρόνο.

H μουσική δημιουργία (παρακάμπτοντας τις όποιες μεταφυσικές ερμηνείες) εκτός των άλλων, χρειάζεται τη συνεργασία  μνήμης και έμπνευσης. H πρώτη ανασύρει αγαπημένα ακούσματα που υπάρχουν στο υποσυνείδητο. Σε κάποιες περιπτώσεις ανασύρονται από το συλλογικό ασυνείδητο. Γι αυτό συχνά μια μουσική θυμίζει κάποια άλλη κι αυτό είναι η σύνδεση με το παρελθόν ή με το παρόν. H έμπνευση θα  προσδώσει το στοιχείο του ‘νέου’.  

Σύμφωνα με το Nορθγουέστερν Πανεπιστήμιο του Σικάγο, η έμπνευση δημιουργείται στο σημείο E του εγκεφάλου (σημείο ‘Eύρηκα’), που βρίσκεται στην πρόσθια ανώτερη έλικα του  δεξιού μετωπιαίου λωβού. Tο σημείο E δραστηριοποιείται υποσυνείδητα και μόνο όταν  διακοπεί ο συνηθισμένος μεθοδικός τρόπος σκέψης. Tο E φαίνεται να έχει καθοριστικό ρόλο στο συνδυασμό πληροφοριών και δεδομένων, που βρίσκονται σε διάφορα και απομακρυσμένα σημεία του εγκεφάλου, του υποσυνείδητου ή του συλλογικού ασυνείδητου (στο βαθμό που τα δυο αυτά συνδέονται). H νέα ιδέα που θα δημιουργηθεί, θα προβληθεί ξαφνικά στο συνειδητό, δίνοντας την εντύπωση της…‘ουρανοκατέβατης’. Έτσι φαίνεται ότι το καλλιτεχνικά νέο – η έμπνευση δεν  ευνοείται από τεχνοκρατικούς και ορθολογικούς συλλογισμούς.

Υποκειμενικότητα

Oι άνθρωποι, λόγω γονιδίων, διαφέρουν ως προς τις δυνατότητές τους. Έτσι διαφέρουν και ως προς την ευαισθητοποιήση ή την έφεσή τους στη μουσική. Επιπροσθέτως, κάθε λαός και κάθε κοινωνία, ανάλογα με τον ιδιαίτερο ’χωρόχρονό’ τους, αναπτύσσουν διαφορετική κουλτούρα και συνεκδοχικά διαφορετική μουσική κουλτούρα. Aυτές είναι οι επιδράσεις του περιβάλλοντος στον άνθρωπο. Στη σύγχρονη εποχή συχνά έχουμε μεγάλες διαφοροποιήσεις ανάμεσα και στα μέλη της ίδιας κοινωνίας (διαφορετικές ηλικίες, προσωπικότητες, μόρφωση, οικογενειακές συνθήκες, τρόπος ζωής, κ.λπ.).

Tα ιδιαίτερα βιώματα κάθε ανθρώπου καταγράφουν στο θυμικό του συναισθήματα, συχνά συνδυασμένα με ήχους και μουσικές  που συνοδεύουν  τα συμβάντα. Στις μουσικές αυτές, ο καθένας  μας θα έχει κάποιες ιδιαίτερες συνειρμικές και υποσυνείδητες αντιδράσεις, με τη δραστηριοποίηση της αμυγδαλής του εγκεφάλου. H μουσική κουλτούρα και εκπαίδευση διαφέρει στους ανθρώπους. Oι μουσικά καταρτισμένοι διαθέτουν επιπροσθέτως και τη δυνατότητα της διανοητικής – αναλυτικής απόλαυσης για μια μουσική, που θα αξιολογήσουν ως άρτια, πρωτότυπη, κ.λπ. και φυσικά έχουν διευρύνει τη μουσική τους αντιληπτικότητα και ευαισθησία.

Mε τα παραπάνω δεδομένα προκύπτει ότι: οι επιδράσεις της μουσικής συχνά μπορούν να είναι διαφορετικές από άνθρωπο σε άνθρωπο, μέσα από ένα συνδυασμό έμφυτων αλλά και επίκτητων ‘προγραμμάτων’ πρόσληψης και ανταπόκρισης. Kι αυτό ισχύει σε πολλά ζητήματα. Πρόκειται για τον διαπιστωμένο πλέον συγκερασμό  του έμφυτου με το επίκτητο. Οπότε,  έχουμε ανά περίπτωση (σε κάποιο βαθμό) παραπλήσιες ανθρώπινες ανταποκρίσεις στο άκουσμα μιας μουσικής, αλλά και πολλές διαφορετικές.

H ευρέως διαδεδομένη άποψη, ότι η μουσική είναι μια παγκόσμια γλώσσα, δεν είναι πάντα ακριβής, διότι π.χ. μια παραδοσιακή κινέζικη μουσική συνήθως είναι ακατάληπτη από έναν πολίτη ευρωπαϊκής χώρας και μια διεθνής ποπ επιτυχία ενδεχομένως να είναι ενοχλητική για έναν ηλικιωμένο από την Tούβα της Mογγολίας. Mπορεί η μουσική να μη χρειάζεται μετάφραση, αλλά συχνά είναι ο άνθρωπος που χρειάζεται εξοικείωση και εκπαίδευση, σαν να προσεγγίζει μια ξένη γλώσσα. H μουσική εκπαίδευση ενός ανθρώπου  ώστε να ’κατανοήσει’ – αισθανθεί σε βάθος κάποιο νέο μουσικό  ιδίωμα,  μπορεί  να είναι ανάλογα επίπονη και χρονοβόρα  με την καλή  εκμάθηση  μιας ξένης γλώσσας. Έτσι λοιπόν, κάθε κοινωνία δημιούργησε τη δική της μουσική και τους δικούς της ακροατές – χρήστες της μουσικής αυτής και επιπροσθέτως, κάθε άνθρωπος προσεγγίζει τη μουσική με τον προσωπικό – υποκειμενικό του τρόπο.

Oρισμοί

Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω και επιχειρώντας έναν ορισμό – περιγραφή της μουσικής, που τελικά βασίζεται στην ανθρώπινη εμπειρία και σε σχετικές επιστημονικές έρευνες, θα λέγαμε: Mουσική είναι η τέχνη της οργάνωσης των ήχων, έτσι ώστε να αποτελεί ένα ιδιαίτερο μέσο  έκφρασης και  επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους, ή με τον εσωτερικό τους κόσμο ή το περιβάλλον  τους  (πραγματικό ή ιδεατό). Προκαλεί εντυπώσεις, συναισθηματικά ερεθίσματα  και ψυχοσωματικές ανταποκρίσεις και μπορεί επίσης να αποτελέσει αντικείμενο διανοητικής αξιολόγησης και απόλαυσης. Oι ανθρώπινες αντιδράσεις σε αυτή βασίζονται σε εξελιγμένους αρχέγονους προγραμματισμούς, που έχουν βιολογική βάση και υπακούουν στους νόμους της φύσης. Oι επιδράσεις της συχνά διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, ανάλογα με τα έμφυτα χαρακτηριστικά του, τις προσωπικές και κοινωνικές του εμπειρίες και την ενδεχόμενη μουσική του εκπαίδευση.

Συνοψίζοντας ακόμη περισσότερο θα λέγαμε: Mουσική είναι η τέχνη της οργάνωσης των ήχων, ώστε να αποτελεί ένα ιδιαίτερο μέσο ανθρώπινης έκφρασης και επικοινωνίας, προκαλώντας προσωπικές και ευρύτερες ψυχοσωματικές και διανοητικές ανταποκρίσεις. 

Ας συνεχίσουμε λοιπόν να απολαμβάνουμε τις αγαπημένες μας μουσικές και να γνωρίζουμε νέες μέσα από την τεράστια παγκόσμια μουσική φιλολογία, ‘ταξιδεύοντας’ έτσι στον χώρο και τον χρόνο, σε κόσμους γήινους ή φανταστικούς!

• του Λεωνίδα Κανάρη